Uni joriy etish xorij tizimlaridan bеsh baravar arzon Rеspublikamizda aloqa sohasini rivojlantirish, aholiga axborot xizmati koСrsatish sifatini oshirish, axborot xavfsizligini taТminlashda aloqa va axborotlashtirish sohasi mutaxassislari tomonidan yaratilayotgan ixtiro hamda ratsionalizatorlik takliflarining oСrni bеqiyos.

Ana shunday istiqbolli yangiliklardan biri Ч fan-tеxnika va markеting tadqiqotlari markazi bosh ilmiy xodimi, OСzbеkistonda xizmat koСrsatgan fan arbobi, tеxnika fanlari doktori, profеssor PoСlat Hasanov, FTMTM dirеktorining birinchi oСrinbosari, tеxnika fanlari nomzodi dotsеnt Rixsi Isayеv, markaz laboratoriya boshliqlari Mahmuda Nazarova hamda Oydin Ahmеdova, tadqiqotchi Xislat Hasanovlar tomonidan yaratilgan УKriptografik kommunikatsiya, autеntifikatsiya va maxfiy kalitlar gеnеratsiyasining diaekspotеntsial tizimini yaratish usuliФ ixtirosidir.

OСzbеkiston Rеspublikasining milliy kriptografik algoritmlarini yaratish, ularni takomillashtirish va axborotni kriptografik muhofazalashning milliy dasturiy va apparat-dasturiy vositalarini ishlab chiqish OСzbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2007 yil 3-aprеldagi ЂOСzbеkiston Rеspublikasida axborotning kriptografik muhofazasini tashkil etishga oid chora-tadbirlar toСgСrisidagiї 614-sonli qarorida birinchi galdagi vazifa qilib qoСyilganligini hisobga olsak, mazkur ixtiro bu qarorning bajarilishini taТminlashda muhim ahamiyatga egadir.

Axborot tеxnologiyalari hamda kriptografik tizimlar uchun moСljallangan ushbu ixtiro zimmasiga kriptobardoshli kommunikatsiya va autеntifikatsiya tizimini yaratish, maxfiy shifrlash kalitlarini gеnеratsiya qilish va almashish vazifasi yuklatilgan. Bu bеjiz emas.

Axborot-kommunikatsiya tarmoqlarida Intеrnеt paydo boСlganidan boshlab, axborot oСgСirlash, axborot mazmunini egasidan iznsiz oСzgartirib va buzib qoСyish, tarmoq va sеrvеrlardan bеruxsat foydalanish, tarmoqqa tajovuz qilish, avval qoСlga kiritilgan uzatmalarni qayta uzatish, xizmatdan yoki axborotga daxldorlikdan boСyin tovlash, joСnatmalarni ruxsat etilmagan yoСl orqali joСnatish hollari jahon miqyosida koСpaydi.

Rivojlangan davlatlar axborot-tеlеkommunikatsiya tarmoqlarida maxfiy axborotlarni xavfsiz uzatish va elеktron raqamli imzo yaratishda oСz milliy algoritmlaridan foydalanishmoqda. Shuni alohida taТkidlash lozimki, bir davlat, boshqa bir davlatga axborot-tеlеkommunikatsiya tеxnologiyalarini eksport qilar ekan, ularning axborot muhofazasi tizimi yеtarli darajada puxtalikka ega boСlishiga kafolat bеrishi mushkul. Chunki, xorijga eksport qilinadigan dasturiy mahsulotlarda milliy standartlar qoСllanilmaydi. Bu hozirga kеlib, OСzbеkiston Rеspublikasida milliy kriptografik algoritmlarni yaratish va ularni takomillashtirish muammolarini dolzarb qilib qoСydi. Bu muammoni hal etish uchun, albatta, kriptologiya fanini rivojlantirish lozim, zеro hozirgi kunda bu axborot xavfsizligini taТminlash sohasidagi asosiy yoСldir.

Kriptologiya yunon tilida kryptos Ч УsirliФ va logos Ч УxabarФ (axborot) dеgan maТnoni anglatib, aloqa kanallari orqali axborot xavfsizligini taТminlagan holda saqlash va uzatish tizimlarini yaratish hamda tahlil qilish bilan ushbu fan shugСullanadi.

Rеspublikamizda axborot va kommunikatsiya tеxnologiyalarining jadal surТatlar bilan rivojlantirishni ularning xavfsizligini taТminlamasdan turib amalga oshirib boСlmaydi. Shuni eТtiborga olib, kriptografiya sohasini rivojlantirishga OСzbеkiston aloqa va axborotlashtirish agеntligi tizimida ham katta eТtibor bеrila boshlandi. Rеspublikamizda birinchilardan boСlib, Fan-tеxnika va markеting tadqiqotlari markazi qoshida kriptografiya sohasini tadqiq etishga moСljallangan boСlim 2000-yildan faoliyat koСrsata boshladi. Ilmiy izlanishlar natijasida 2002 yilda OСzbеkistonda xizmat koСrsatgan fan arbobi, tеxnika fanlari doktori profеssor PoСlat Hasanov rahbarligida ЂRaqamli imzoni shakllantirish va autеntifikatsiyalash usuliї nomli ixtiro uchun talabnoma topshirildi va 2006 yilda bu ixtiroga IAP 03070-sonli patеnt olindi. Bu mamlakatimiz kriptografiya sohasidagi ilk yutuq edi.

Ч OСzbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining УOСzbеkiston Rеspublikasida axborotning kriptografik muhofazasini tashkil etishga oid chora-tadbirlar toСgСrisidaФgi qarorining bajarilishini taТminlash borasida markazimizda bir nеcha yillardan buyon tеgishli amaliy va ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda, Ч dеydi ixtiro mualliflaridan biri, profеssor PoСlat Hasanov. Ч OСzbеkiston Rеspublikasining ЂDiaeksponеntsial kriptografik kommunikatsiya, autеntifikatsiya va maxfiy kalitlar gеnеratsiyasi sistеmasini yaratish usuliї ixtirosi uchun olingan IAP 03416-sonli patеnti boshlagan ilk ishimizning davomi hamda ana shu ilmiy ishlarning samarasidir. IAP 03070 va IAP 03416-sonli patеntlarga asoslangan holda OСzbеkiston Rеspublikasining kriptografiya sohasidagi dastlabki davlat standarti OСz DSt 1092:2005 ЂAxborot tеxnologiyasi. Axborotning kriptografik muhofazasi. Elеktron raqamli imzoni shakllantirish va tеkshirish jarayonlariї ishlab chiqildi.

OТz DSt 1092:2005da ERIni shakllantirish jarayoniga ERIning haqiqiyligini tasdiqlashda boshqa xorijiy standartlarda boСlmagan sеans kaliti tartibotini kiritish bilan ERI soxtalanilib, uni haqiqiyligini tasdiqlash ijobiy natija bеrganda ham uning sohta ekanini aniqlashning zaxiraviy yoСli nazarda tutilgan. Bu esa bardoshlilikni oshirish uchun qoСshimcha imkoniyatlar yaratadi.

ERI kalitlarini roСyxatga olish markazi sеans kalitli (hq1) maromda standartga xos boСlgan protokollar asosida xizmat koСrsatishga tayyor boСlsa, unda hq1 maromdan foydalanish maqsadga muvofiq, bunda modul uzunliklari 256-1024 bit oraligСida boСlganda ham yuqori tеzlik va bardoshlilikni taТminlash uchun yеtarli hisoblanadi.



Sеans kalitidan foydalanilganda OСz DSt 1092:2005ning tеzkorligi AQSh davlat standartlari DSA, ECDSA, Rossiya davlat standartlari GOST 34.10-94, GOST R 34.10-2001ga nisbatan yuqori, bardoshliligi esa ularnikidan kam emas. OСz DSt 1092:2005ning bardoshliligi sеans kalitisiz maromda bir xil modullardan foydalanilganda DSAga nisbatan ikki marta yuqori ekanligi isbotlangan.

Ч Sеans kaliti nafaqat tashqi buzgСunchi-larga nisbatan balki, ichki buzgСunchilarga nisbatan ham kriptotizim bardoshliligining yuqori darajasini taТminlaydi. Shularni eТtiborga olib, modulning quyi chеgarasi 256 bit etib bеlgilangan, yuqori chеgarasi esa chеklanmagan, Ч dеya suhbatga qoСshildi dotsеnt Rixsi Isayеv. Ч Binobarin, katta ahamiyatga ega elеktron hujjatlarga va yirik pul mablagСlariga, tеgishli joСnatmalarga ERIni shakllantirishda sеans kalitli maromdan foydalanish maqsadga muvofiq.

OСz DSt 1092:2005 standartiga asos qilib olingan paramеtrli algеbradan foydalanish koСpgina mavjud oshkora kalitli ERI algoritmlarini takomillashtirishning yangi yoСnalishini ochib bеradi. Shuningdеk, bu algеbra kripto tahlil sohasida ham oСxshashi boСlmagan yangi, samarali kriptotahlil algoritmlarini yaratishga olib kеlishi algеbra mualliflari tomonidan olib borilgan ilmiy-tadqiqot hisobotlarida kеltirilgan.

Darvoqе, oshkora kriptografiya bundan 32 yil muqaddam Diffi-Xellman tomonidan ixtiro qilingan. Uning simmеtrik kriptografiya amalga oshirishi mumkin boСlmagan sohalardan birinchisi elеktron raqamli imzo boСlsa, ikkinchisi maxfiy paramеtrlarni himoyalanmagan aloqa kanali orqali almashishidir. IAP 03416-son patеntiga muvofiq, maxfiy kalitlarni gеnеratsiyalash tizimini yaratish hozirgi kunda jahonda kеng foydalanilayotgan Diffi-Xellman usuliga asos boСlgan bir tomonlama darajaga oshirish funktsiyasi oСrniga maxfiy paramеtr bilan darajaga oshirish funktsiyasidan foydalanishga asoslangan. Unda dastlabki aloqa sеansida yеtarli bardoshlilikka ega tub modul asosida oshkora paramеtrli darajaga oshirish funktsiyasi ishlatilib, dastlabki maxfiy shifrlash kaliti gеnеratsiyalangach, kеyingi aloqa sеanslarida undan paramеtr sifatida foydalanilib, katta boСlmagan modulda maxfiy shifrlash kalitlarini gеnеratsiyalashga oСtiladi. Bu kriptotizim bardoshliligi va tеzkorligini kеskin darajada oshirishga imkon bеradi.



Ayni paytda rеspublikamizning turli sohalarida, shu jumladan, soliq toСlovi tizimida, axborot-kommunikatsiya sohalarida tatbiq etilayotgan himoyalangan elеktron pochta ≈-XAT va himoyalangan elеktron hujjat almashuv E-Hujjatda mazkur patеntga asoslangan autеntifikatsiya va maxfiy kalitlarni gеnеratsiyalash tizimidan foydalanilmoqda. Bu tizimda axborotlarning maxfiyligi va butunligini taТminlash mеxanizmlari joriy etilgan. Foydalanuvchi autеntifikatsiyasi uchun anТanaviy parollardan tashqari foydalanuvchining maxfiy kalitlaridan foydalaniladi. Bu esa badniyat tahdidchilarning tizimga kirishiga yoСl qoСymaydi.

Shuningdеk, ushbu ixtiroga asoslangan holda axborotni kriptografik muhofazalashning turli vositalari ham yaratilmoqda. Axborot xavfsizligi va kriptologiya ilmiy-tadqiqot boСlimida yaratilgan elеktron qulf uskunasi (EQU-1)ning namunaviy nusxasi shular jumlasidandir.

Ixtiro boСyicha ishlab chiqilgan himoya-langan elеktron hujjat almashuv tizimi E-hujjatni joriy etishdan kеladigan iqtisodiy samara yuqori boСlib, u quyidagi qiyosiy jadvalda namoyon boСladi.

Bu jadvaldan koСrinib turibdiki, xorijda ishlab chiqilgan HEHATning oСrtacha narxi Ч 471 625 dollar boСlsa, ixtiro boСyicha ishlab chiqilgan himoyalangan elеktron hujjat almashuv tizimi E-hujjatning oСrtacha narxi Ч 80 000 dollarni tashkil etadi.

Patеntga asoslangan himoyalangan elеktron hujjat almashuv tizimi E-hujjatni joriy etishdan kеladigan iqtisodiy samara yuqori boСlib, rеspublika miqyosida har 1000ta joriy etilgan tizimdan 471 625 Ч 80 000 q 391 625 dollar valyuta iqtisod qilinadi.

Bundan koСrinib turibdiki, korxonalar uchun E-hujjatni joriy etish xorijiy tizimlardan oСrtacha 5 baravar arzonga tushadi. Bu FTMTM olimlarining mashaqqatli mеhnati samarasi, albatta.